భక్తి రహస్యము

4. భక్తి రహస్యము

శ్లో||  హరిః ఓం|| వాచకః ప్రణవోయస్య క్రీడా వదఖిలం జగత్‌

       శ్రుతివాఙ్మానసాతీతం వందే దేవకీ సుతమ్‌ ||

భక్తి : అఖండమైయున్న సత్య వస్తువు భ్రాంతి వలన నానాత్వముగా గోచరించుచుండగా, విభక్తమైన వ్యష్టి జీవుడు, తిరిగి సమష్టి రూపమైన ఈశ్వరునియందు స్నేహ భావముతో దగ్గరై సుఖమునందుటను భక్తి అందురు. ఈ విధముగా భ్రాంతి రహితమై అఖండ సహజ స్వరూపమైన పరమాత్మ లక్షణముగా ఉండిపోవుటను పరాభక్తి లేక మోక్షము అందురు.

ప్రపత్తి : భగవంతునిపై విశ్వాసముతో తన భారమును ఆయనపై ఉంచినట్టి శరణాగతి, అంతా భగవదేచ్ఛ నాది అనేదేమీ లేదు అని నిశ్చింతగా యుండుటను ప్రపత్తి అందురు. కైంకర్యమే ప్రపత్తి.

ప్రపర్ణులు : భక్తులు

నాయనారులు : శివ భక్తులు

ఆళ్వారులు : విష్ణు భక్తులు

భాగవతోత్తముడు : దేవునికి చెందినవాడు. భగవదనుభూతి పొందివాడు. భగవంతునితో సమానమైనవాడు.

శేషి : భగవంతుడు

శేష భూతులు : భగవంతుని చేతిలో ఆయన కార్యక్రమము నిమిత్తము ఆయనకు పనిముట్టుగా నున్నవారు.

దేవుడు : స్వయముగా ప్రకాశించుచూ వ్యాప్తమైయున్నవాడు. అది నిరుపాధికమైన ఆది మధ్యాంత రహితమైన జ్ఞాన ప్రకాశ రూపము.

వాసు దేవుడు : అన్నిటియందు తాను వశించుచు, అన్నిటినీ ప్రకాశింప జేయుచూ, అన్నీ తనయందే వసించుచుండగా, తాను మాత్రము స్వయం ప్రకాశరూపుడైనవాడు. సర్వమును ప్రకాశింపజేయుచు, వ్యాప్తమై యున్నవాడు.

భగవంతుడు : భగములు కలవాడు భగవంతుడు. భగము అనగా జ్ఞానము, వైరాగ్యము, ఐశ్వర్యము, శ్రీ, యశస్సు, ఆనందము అను ఆరు లక్షణములు.

షడ్గుణైశ్వర్యుడు : జ్ఞానము, వైరాగ్యము, ఐశ్వర్యము, శ్రీ, యశస్సు, ఆనందము అనే ఆరు లక్షణములు కలవాడు.

దేవతలు : ఈశ్వర చైతన్యము యొక్క విభూతులే దేవతలు. ఆ చైతన్యము యొక్క ఒక్కొక్క తరంగము ఒక్కొక్క దేవతగా పిలువబడును.

వైశ్వ దేవులు : ఏ పరమాత్మ చైతన్యము ఈ విశ్వమంతా విరాజమానమై చిత్కళలుగా వెలుగొందుచున్నదో, ఆ కళలే వైశ్వ దేవులు.

సురులు : మంచిని తీసుకొనుచు, మంచి స్వభావులుగా ఉన్నవారు దేవతలు.

అసురులు : చెడును తీసుకొనుచు, చెడు స్వభావులుగా ఉన్నవారు రాక్షసులు.

శివ : శుభము, మంగళము, శాశ్వతమైన స్థిరత్వముగా నున్నవాడు అనగా జ్ఞాన స్వరూపుడు.

శంకర : శుభమును, కైవల్యమును చేకూర్చువాడు

రుద్ర : రుత్‌+ద్ర = దుఃఖమును నశింప జేయువాడు

పరమేశ్వర : సృష్టికి మూలాధారము

మహేశ్వర : సర్వ భూతాంతర్యామి, సర్వ ప్రాణాధిపతి

ఈశ : సర్వ స్వతంత్రుడు, ప్రభువు అయిన కేవలాత్మ, పరమాత్మ

అగ్నిహోత్ర : ప్రాణుల శరీరములలో అగ్ని రూపముగా ప్రకాశించే ఆత్ముడు.

సప్త జిహ్వలు : పంచ వాయువులు, మనస్సు, బుద్ధి. ఈ ఏడు అగ్ని హోత్రుని సప్త జిహ్వలు.

విఘ్నేశ్వర రూపము : మనోసాధన, అంతఃసాధన, ప్రాణ క్రియాసాధన, జీవసాధన, ఆత్మ సాధన అనెడి పంచ సాధనలలో పంచ విధములగు విఘ్నములు కలుగును. వాటిని తొలగించుకొనే సాధన చేసి భగవత్సాక్షాత్కారము పొందవలెను. ఈ సాధన పంచకమే విఘ్నేశ్వర రూపము.

ప్రజాపతి : జీవాత్మలు అనెడి అనేకత్వమునకు ప్రభువు.

హృషీకేశ : హృషీకములనగా ఇంద్రియములు. ఈశ అనగా ప్రభువు. ఇంద్రియములను జయించియున్న ప్రభువే హృషీకేశుడు.

గోవింద : జీవులను లేక భూమిని ఉద్ధరించువాడు

విష్ణువు : కేవల చైతన్య వ్యాపకత్వము, సర్వమూ తానై సర్వముగా వ్యాపించియున్న పరబ్రహ్మ. మొదటిది చేతనాంశము. రెండవది ఆభాసాంశము.

వైకుంఠము : కుంఠితము కానిది. అనగా దోషములు లేనిది. మోక్ష ధామము.

హరి : ఇంద్రియోన్ముఖమైన వృత్తులను హరింపజేయువాడు.

నారాయణ : న+అరాః+అయన = దోషములు లేని నిలయము = త్రిగుణ దోషములు లేనిది = మోక్షము = పరబ్రహ్మ.

మాధవుడు : మా+ధవుడు = లక్ష్మి+పతి = లక్ష్మీపతి, ప్రకృతి+ప్రభువు=  ప్రకృతిని జయించిన పురుషుడు.

రామ : విశుద్ధ సత్వము వలన కలిగిన ఆనందము, తనలో తాను రమించువాడు. ఇతరులను రమింపజేయువాడు కూడా.

ఆత్మా రాముడు : తనలో తాను రమించు ఆత్మ స్వరూపుడు.

దుర్గ : దుర్లభమైనది, అతి కష్టము చేతనే పొందదగినది. దుర్గతి నుండి రక్షించునది అనగా సద్గతిని కలిగించునది.

సరస్వతీ : స+రసవతీ= విద్యలన్నింటిలోను సారము, రసము అయిన విద్యా రూపము. ఆధ్యాత్మిక విద్యా రూపమును జ్ఞాన సరస్వతి అందురు.

శ్రీ : విష్ణువు నుండి వెలువడి, జీవజగత్తులను ఆక్రమించిన చైతన్య ప్రకాశము, మోక్షమనే సంపదనిచ్చునది. శ్రీ అనగా శక్తి త్రయము. నిర్గుణ పరమాత్మను సగుణముగా చూపే శక్తి.

లక్ష్మీ : జీవులలో వ్యాపించియున్న చైతన్య ప్రకాశము. జీవులలో ఆత్మగా పిలువబడే విష్ణుసాన్నిధ్యమునకు గొనిపోవునది. లక్ష్యమును సిద్ధింప జేయునది లక్ష్మీ. ఈ లక్ష్మీ యనునది మొదట మంచితనము వలన కలిగి పెద్దరికము వలన పెరిగి దక్షత వలన పాదుకొనునది. నిగ్రహము కారణముగా నిలిచియుండి లక్ష్య సిద్ధి కలిగించును.

లక్ష్మీదేవి మెచ్చే గుణములు : గురు భక్తి, దేవ పితృ పూజలు, సత్యమును పలుకుట, దానశీలత, పరధన పరదారలను కోరకుండుట, నిజ బ్రాహ్మణ భక్తి, పగటిపూట నిద్రించకుండుట, వృద్ధులను, పేదలను, బలహీనులను, స్త్రీలను ఆదరించుట, శుచి, అతిధులకంటే ముందుగా భుజించకుండుట, వారు తినగా మిగిలినది తినుట మొదలగునవి.

లక్ష్మీదేవి మెచ్చని గుణములు : ధర్మమును వదలుట, అరిషడ్వర్గమునకు లోబడుట, బలి బిక్షలు పెట్టకుండుట, గర్వము, క్రూరత్వము దురుసుగా మాట్లాడుట మొదలగునవి.

లక్ష్మీదేవిని వృద్ధి పొందించుట : బుద్ధి, ధైర్యము, నీతి, శ్రద్ధ, వినయము, ఓర్పు, శాంతి, మరియు ఎనిమిదవదైన లక్ష్మీదేవి. ఈ దేవతలు లక్ష్మీని వృద్ధి చెందించును. లక్ష్మీ దేవినే శ్రీ అని, భూతి అని కూడా అందురు.

కృష్ణ : 

కృష్‌+ణ = ఎల్లప్పుడూ ఉండునది+ఆనంద రూపము=సదానంద రూపము.

కృష్‌+ణ=భూమి+నివృత్తి=ఐహిక భోగ నివృత్తి = మోక్షము, పరబ్రహ్మ

కృష్‌ అనగా కర్షణ శక్తి, తనలోనికి ఆకర్షించుకొనుట అనెడి కర్షణ శీలి. అనగా భక్తులకు తనతో ఐక్యతను ప్రసాదించేవాడు.

ఆరాధన : రాధ్‌ అనగా తృప్తి. ఆరాధ్‌ అనగా తృప్తిపరచుట. ఆరాధన అనగా భగవంతునికి ప్రీతి కలిగించుట. రాధ అనగా భగవత్ప్రేమ స్వరూపిణి.

భరత : ప్రకాశము, జ్ఞానముల పై రతి, లేక ఆసక్తుడైయున్నవాడు. జ్ఞాన విషయములో ఆసక్తమైయున్న దేశము భారత దేశము.

ముప్పది మూడు కోట్ల దేవతలు : అష్ట వసువులు, ఏకాదశ రుద్రులు, ద్వాదశ ఆదిత్యులు, ఇంద్రుడు, ప్రజాపతి కలిసి ముప్పది మూడు. వారి వారి గణములతో కూడి ముప్పది మూడు కోట్ల దేవతలు. 

పంచాయతనము లేక పంచ మూర్తులు :

1. స్వర్ణముఖీ నదిలో అమ్మవారి శిలలు

2. కొండలలోని స్పటికములనుండి సూర్య భగవానుని రూపములు

3. నర్మదానదిలో శివలింగములు

4. గండకీ నదిలో విష్ణు సాలగ్రాములు

5. గోమతీ నదిలో వినాయకుని శిలలు

పంచామృతము : ఆవు పాలు, ఆవు పెరుగు, ఆవు నెయి, తేనె, నారికేళ జలము (లేక నీరు)

పంచగవ్యము : గోవుకు సంబంధించిన పాలు, పెరుగు, నేయి, పేడ, పంచితము (మూత్రము)

విభూతి :

1. గోమయమును భస్మము చేయగా వచ్చినది.

2. రావి, మోదుగ పుల్లల భస్మము

విభూతి యొక్క పవిత్రత, విభూతి ధారణ ఫలితములు : గోమయ భస్మమునకు ఐదు పేరులు.

1. విభూతి : ఆధ్యాత్మిక శక్తినిచ్చును గనుక విభూతి యని పేరు. సద్యోజాత - ఐశ్వర్యము నిచ్చును, సద్యోజాతము నుండి భూమి, భూమి నుండి నిర్వృత్తి. నిర్వృత్తి నుండి కపిల వర్ణముగల నంద అనే గోవు పుట్టెను. ఆ గోవు  యొక్క గోమయము నుండి విభూతియను భస్మమును చేయుదురు.

2. భస్మము : సర్వ పాపములను దహించునది గనుక భస్మము అని పేరు. అఘోర - పాపహరణ చేయును. అఘోర నుండి అగ్ని, అగ్ని నుండి విద్య, విద్యనుండి రక్త వర్ణము గల సురభియను గోవు పుట్టెను. దాని గోమయము నుండి భస్మమును చేయుదురు.

3. భసితము : బోధ అనగా జ్ఞానమును కలిగించునది గనుక భసితము అని పేరు. వామదేవ - తేజోవంతము చేయును. వామదేవ నుండి నీరు, నీరు నుండి ప్రతిష్ఠ, ప్రతిష్ఠ నుండి కృష్ణ వర్ణముగల భద్ర అనే గోవు పుట్టెను. గోమయమునుండి భసితమును చేయుదురు.

4. క్షారము : ఆపదలను పోగొట్టును గనుక క్షారము అని పేరు. తత్పురుష - పాపహరణము చేయును. తత్పురుష నుండి వాయువు, వాయువు నుండి శాన్తి, శాన్తి నుండి శ్వేత వర్ణముగల సుశీల అనే గోవు పుట్టెను. దాని గోమయమునుండి క్షారమును చేయుదురు.

5. రక్ష : భూత, ప్రేత, పిశాచ, బ్రహ్మ రాక్షసులు, అపస్మారకము, సంసార భయముల నుండి రక్షించునది గనుక రక్ష అని పేరు. ఈశాన - సంసార భయనాశనము చేయును. ఈశాన నుండి ఆకాశము, ఆకాశము నుండి శాంత్యాతీతము, శాంత్యాతీతము నుండి చిత్ర వర్ణముగల సుమన అనే గోవు పుట్టెను. దాని గోమయ భస్మమే రక్ష అని పేరు గలది అయ్యెను.

         (సద్యోజాత, అఘోర, వామదేవ, తత్పురుష, ఈశానులు ఐదును మహేశ్వరుని యొక్క పంచరూపములు. నిర్వృత్తి, ప్రతిష్ఠ, విద్య, శాన్తి, శాన్త్యాతీతములనెడివి పంచ కళలు)

              గోవు సర్వ దేవతామయము. గోమయము శక్తిమంతము. శివుడు సృష్టించిన జగత్తులో ద్వంద్వములతో కూడిన భ్రమ ఉన్నది. శివుడనగా జగద్విషయక అగ్ని రూపము. విభూతి ద్వంద్వరూప భ్రమను భస్మము చేయగల శక్తి గలది. అగ్ని - విభూతిల కలయిక శివ-శక్తుల కలయిక. కనుక విభూతి ధారణ వలన శివక్త్యైక్యము సిద్ధించును గనుక అది పవిత్రము.

శ్రీ మహా విష్ణుతత్త్వమును ఎరిగినవారు : 1. మహేశ్వరుడు 2. ప్రజాపతి 3. కుమార స్వామి 4. కపిలుడు 5. నారదుడు 6. భీష్ముడు 7. మనువు 8. బలి 9. జనకుడు 10. ప్రహ్లాదుడు 11. వ్యాసుడు 12. శుకుడు. ఈ పండ్రెండు మందికే పూర్తిగా తెలుసునని ప్రతీతి.

భగవద్గీతను అప్పటికప్పుడు విన్నవారు : 1. కర్మ రంగములో పరిణతి పొందిన అర్జునుడు. తనలోని రజోగుణమును శుద్ధపరచుకొని అజ్ఞానావరణను తొలగించుకొనెను.

2.పూర్తిగా తమో గుణములో మునిగియున్న ధృతరాష్ట్రునికి మమకార వ్యామోహములకు కారణమైన పుత్రులు, రాజ్యము వదలిపోయినవి.

3. సాకార నిష్ఠలో ఇష్టదైవమును దర్శించిన ఆంజనేయుడు, నిరాకార తత్త్వములో విలయమయ్యెను.

4. దివ్య దృష్టితో తెలుసుకున్న జితేంద్రియుడైన సంజయుడు ధృతరాష్ట్రునికి బోధించుటకు వినియోగించెను.

5. సర్వజ్ఞుడైన వ్యాసమహర్షి భగవద్గీత అమూల్య సందేశమును మహా భారతములో పదిలపరచి, భావి తరములకు అందించెను.

దేవతలు వశమగు విధము : భక్తి, బలి, నమస్కారము, హోమము, మంత్రము, యజ్ఞముల వలన వశమగుదురు. సాహసము, ఎదురించుట వలన వశము గారు

మంత్రము : దైవమును, ఆత్మను తెలియజేయునది.

మంత్రార్థము : దైవమనగా, లేక ఆత్మయనగా ఏమి అర్థమో దానిని తన లక్ష్యముగా తెలియుట.

మంత్రాతీతము : ఎవరు తెలుసుకొను ప్రయత్నము చేయుచున్నారో, వారు లేకుండా పోయి, దైవముగాని ఆత్మగాని స్వతస్సిద్ధమై యుండుట.

శ్రీ దక్షిణామూర్తి : జ్ఞాన స్వరూపుడు

శ్రీ దత్తాత్రేయులు : బోధ స్వరూపుడు

శ్రీమన్నారాయణ : మోక్ష ప్రదాత

శ్రీ సూర్య భగవానుడు : ఆరోగ్య ప్రదాత

శ్రీ గాయత్రీ మాత : వేదమాత

అత్రి అనసూయ పుత్రులు :

1. బ్రహ్మ ఆశీస్సులతో సోముడు

2. శివుని ఆశీస్సులతో దుర్వాసుడు

3. విష్ణువు ఆశీస్సులతో దత్తాత్రేయులు జన్మించిరి. వీరిలో దత్తాత్రేయులు మాత్రమే త్రిమూర్తుల లక్షణములన్నీ కలిగియుండెను.

శమంతక పంచకము : 

పరశురాముడు మదోన్మత్తులైన క్షత్రియులను 21 పర్యాయములు దండెత్తి సంహరించెను. వారి రక్తమును 5 మడుగులలో ఉంచి పితృ తర్పణము చేసెను. పితృ దేవతలు శమించి, వారు పరశు రాముని శమించని కోరగా అతడు శాంతించెను. అందువలన ఈ 5 మడుగులకు శమంతక పంచకమని పేరు కలిగెను. ఈ ప్రాంతమునకే కురుక్షేత్రమని పేరు. అధర్మాన్ని శిక్షించి, ధర్మాన్ని రక్షించుట కొఱకు కురుక్షేత్రమే యుద్ధ క్షేత్రముగా శ్రీకృష్ణ పరమాత్మచే నిర్ణయించబడెను.

ఇష్టా పూర్తములు : 

ఇష్టములనగా అగ్ని హోత్రాది శ్రౌత కర్మలు. యజ్ఞ యాగాదులు, సహస్రానామార్చనలు, ఏకాగ్ర చిత్తముతో పరమాత్మను హృదయపూర్వకముగా ఆరాధించుట, పూజించుట మొదలగునవి.

         పూర్తములనగా బావులు, చెరువులను త్రవ్వించుట, శుభ్రము చేయుట, త్రాగునీటి వసతి, వైద్య వసతి సహాయములను అందించుట. అనగా సహజీవుల సౌఖ్యము కొఱకు చేసే కర్మలు. వీటిని నారాయణ సేవగా సర్వమూ భగవత్స్వరూపమేనని చేసే కర్మలు. భక్తుని చిత్తము పవిత్రమగును. స్వార్థము పోయి సమష్ఠి భావమును పొందును. ఇష్టా పూర్తముల వలన ఇహలోక పరలోక సుఖములు కలుగును. అందుకొఱకు పునర్జన్మ తప్పదు. ఈ సత్కర్మలు సత్త్వగుణమును పెంపొందింపజేయును.

అవతారముల విశిష్టత :

1. రామాయణ భాగవతములలో నారాయణుడు అవతరించి, నరుణ్ణి ఉద్ధరించెను. ఇవి నారాయణుని చరిత్రలు.

2. భారతములో నారాయణుడు అవతరించి తన శక్తి వలన, తన సారధ్యము వలన నరుడే శక్తిని పుంజుకొని, నారాయణుని స్థాయికి ఎదిగి తరించెను. ఇది నరుని చరిత్ర.

అవతార సంభవము : 

పూర్వ సృష్టిలోని ప్రాణుల కర్మభోగములనిచ్చుట కొఱకు, ఈశ్వరుడు సంసిద్ధమైనప్పుడు తగిన కాలమందు, ఈ జగత్తు ఉత్పత్తియగుగాక అని సంకల్పము జనించును. అప్పుడు జగత్తు సృష్టించ బడును. జగత్పాలన చేసెదను గాక అని ఈశ్వరునిలో సంకల్పము కలిగిన వెంటనే జగత్తు రక్షింపబడుచున్నది. ఆ పాలనా కల్పము మధ్యలో ఉపాసకుల ఉపాసనా బలము వలన రామ లేక కృష్ణ అనబడే అవతారము ప్రతీతియగు గాక అని సంకల్పము ఉదయించినప్పుడు అవతారము ప్రతీతమగును. ఇతడు జీవుల వలె కర్మాధీనము కాదు, భూత పరిణామము కాదు. ఈశ్వర చేతనమును ఆశ్రయించినట్టి మాయాపరిణామముగా అవతారుని దేహము ప్రతీతియగును.

         శిష్టుల పుణ్య ఫలితమైన సుఖ హేతువు, దుష్టుల పాప ఫలితమైన దుఃఖ హేతువు అవతార కల్పితమునకు కారణము. తిరిగి పుణ్య ఫలితముగా శిష్టులను రక్షించుట, పాప ఫలితముగా దుష్టులను శిక్షించుట, ఆయా అవతారుని యొక్క కర్తవ్యమై యుండును. జీవన్ముక్తులందరు అవతారులు కాదు. ఈశ్వరుడు తన చైతన్యాంశతో మాయాకల్పితమగు శరీరమందు చేరుట వలన, అది అవతారమని చెప్పబడును. ఈశ్వరుని సంకల్పముననుసరించి, ఇచ్ఛయించిన కార్యము ముగిసినంతనే ఈశ్వర చైతన్యాంశము ఆ అవతారుని శరీరము నుండి నిర్గమించును. ఇదియే అవతారుని శరీర విసర్జన.

         అవతారుని లోక వ్యవహారము లీలా విలాసము. శరీర ధారణ సమయములో కూడా స్వస్వరూప అపరోక్షానుభూతికి ఆటంకము కాదు. ప్రకృతిని ఉపకరణగా తీసుకొని యోగమాయచేత దేహ రూపములతో ప్రతీతియగుటను అవతరించుట లేక సంభవించుట అందురు.

భగవంతునికి అర్చన చేయుటకు కర్మకాండలు :

1. వైదికము : వేదోక్తములైన మంత్రములతో కూడినది.

2. తాంత్రికము : భౌతిక సంబంధమైన విధి విధానముల (తంతువుల)తో  కూడినది.

3. మిశ్రమము : మంత్ర తంత్రములు రెండూ కలిపి అర్చించుట.

పూజా విధానము : 

భగవంతునితో అనుసంధానమునకు దీక్ష తీసుకున్న భక్తుడు ఎటువంటి కాపట్యము లేకుండా, విద్యుక్తములైన పెద్దల ప్రవచనములను శాస్త్ర యుక్తముగా, విధి విధానములను అనుసరించి చేయవలెను. తనయొక్క స్వస్వరూపుడే అయివున్న భగవంతుడిని తనకు ప్రీతికరమైన నామ రూపములతో పూజించవలెను.

పూజకు ప్రతీకలు : 

1. ప్రతిమలు 2. పవిత్ర పుణ్యక్షేత్రములు (భూమి). 3. అగ్ని 4. సూర్యుడు 5. తీర్థము, పుణ్యనది, కలశ జలము, 6. హృదయము.

ప్రతిమలు : 

1.శిలామయము 2.దారు(కొయ్య)మయము 3. లోహమయము 4.లేప్యముగాని చందనముతో గాని చేసినవి 5. లేఖ్యము అనగా వర్ణ చిత్రములు, పటములు 6. మణిమయము 7. సైకతము (ఇసుకతో చేసినవి) 8. మనోమయము. వీటన్నిటియందు భగవంతుడు వేంచేసియున్నాడని భావించవలెను.వీటికి ఆవాహన ఉద్వాసనలు లేవు.

         కాని అస్థిరమైన ప్రతిమలు అనగా మట్టితో గాని, పిండితో గాని, పసుపుతో గాని చేసిన వాటికి ఆవాహనాది షోడశోపచారములు చేసి, ఉద్వాసన పలికి పవిత్ర స్థలములో నిమజ్జనము చేయవలెను. ఈ విగ్రహములు మనోనిగ్రహము కొఱకే.

పూజలు ఫలవంతమగుటకు పవిత్రముగా ఉండవలసినవి :

1. దేశము : శరీరము, పరిసరములు, పుణ్యక్షేత్రములు, వనములు, ఆశ్రమములు, నదీ తీరములు, దేవాలయములు, మొదలగు ప్రదేశములు శుచిగా ఉండవలెను.

2. కాలము  : ఉదయ సాయం సంధ్యాకాలములు, బ్రహ్మీముహూర్తము, పుణ్య తిథులు, ఏకాదశి, పౌర్ణమి, మార్గశిర మాసములు పవిత్రము.

3.ద్రవ్యము :అనాఘ్రాణిత తాజా పుష్పములు, అక్షితలు, తమలపాకులు, చందనము, కర్పూరము, సాంబ్రాణి, ఊదొత్తులు, పసుపు, కుంకుమ మొదలుగునవి పవిత్రము.

4. కర్త : భక్తి, సత్త్వ గుణము, శ్రద్ధ, వినయము, శరణాగతి, నిష్కపటము, శమాదిషట్క సంపత్తి, యమనియమములు మొదలగునవి కర్తలో ఉండవలెను.

5. మంత్రము : గురు ముఖతా ఉపదేశించబడిన మంత్రము ఫలవంతమగును.

భగవదారాధన :

1. బింబము : విగ్రహ రూపములోనికి ఆవాహన చేసి పూజించుట

2. కుంభము : కలశములోనికి ఆవాహన చేసి పూజించుట

3. మండలము : ధాన్యరాశిపైకి ఆవాహన చేసి పూజించుట

4. కుండము : అగ్నిని మంత్రపూతము చేసి ప్రజ్వలింపజేసి ఆహుతులను అర్పించుట.

విగ్రహారాధన : 

ప్రతిమలన్నీ ప్రాణరూపుడైన ఈశ్వరుని ప్రతీకలు. ఋషులు వారి ధ్యానములో దర్శనము పొందిన రూపములన్నింటినీ విగ్రహముల రూపములలో స్థాపన చేసి, సాధారణ భక్తులు వాటిమీద శ్రద్ధ, నిష్ఠలతో ఆకర్షణ పూర్వకముగా పూజలు చేయవలెనని నిర్దేశించినవి. సాకార పూజ చేయుచూ చేయుచూ పోగా ఈశ్వరుని మీద భక్తిశ్రద్ధలు పెరిగి సమయము ఆసన్నమైనప్పుడు ఆత్మ సాధనలోకి మారునని ఋషుల సంకల్పము.

పుణ్య క్షేత్రములు :

1. స్వయం వ్యక్తములు : భగవంతుడు స్వయంగా వెలసినవి.

ఉదా : తిరుమల, అహోబిలము, వేదాద్రి, జంబుకేశ్వరుడు

2. దివ్య క్షేత్రములు : దేవతలచే ప్రతిష్ఠింపబడినవి. ఉదా : శ్రీకూర్మము, మధురాంతకము

3. ఆర్షములు : ఋషి ప్రతిష్ఠితములు. ఉదా : ద్వారకా తిరుమల, శ్రీశైలము, మంగళగిరి

4. సైద్ధ్యములు : సిద్ధులచే ప్రతిష్ఠింపబడినవి. ఉదా : శ్రీరంగము, కాంచీపురము, చిదంబరము

5. ప్రాకృతములు : పూర్వీకులచే ప్రతిష్ఠింపబడినవి. ఉదా : శ్రీకాళహస్తి, సింహాచలము

6. నవీనములు : ఇటీవల మానవులచే క్రొత్తగా నిర్మింపబడుచున్నవి.

ఉదా : షిరిడీ సాయినాధ దేవాలయములు

సాధకునకు ఆలంబనలు : 

విగ్రహములను ప్రతీకలుగా, ఓంకారాదులను, స్తోత్రములను వాచకముగా పెద్దలచే ఏర్పాటు చేయబడినవి. ఇవి మనో పరిధిలోని సాధనలు.

భక్తి సాధనలు : 

పూజలు, స్తోత్రములు, జపము, తీర్థాటనము, పారాయణ, భజనలు, వ్రతములు, దాన ధర్మములు, సేవ, దీక్ష, యజ్ఞములు, క్రతువులు, స్వాధ్యాయము, పురాణ శ్రవణము, భాగవత రామాయణ గ్రంథ పఠనము, తపస్సు, సాధు దర్శనము, సత్సంగము మొదలగు సత్కర్మలు.

భగవంతుని పొందుటకు సాధన : 

ప్రప్రథమముగా భగవంతుడున్నాడని, అనుగ్రహించునని విశ్వాసముండవలెను. విచారణచేత ఆ విశ్వాసమును బలపరచుకొని ఆయనను చేరవలెననే తపన కలుగవలెను. ఆ తపన భక్తిగా మారవలెను. భక్తివలన శ్రద్ధ కలుగవలెను. విశ్వాసము, భక్తి, శ్రద్ధ ఈ మూడింటి వలన వినయము వచ్చును. ఆ వినయమే అహంకార నాశనమునకు దారి తీయును. అహంకారము నశించగానే భగవదనుభూతి కలుగును. అప్పుడు ఉదయించే జ్ఞానము వలన తానే భగవంతుడై యుండును.

అనన్య భక్తి : 

అనేకత్వములో భగవంతుని ఏకత్వము నెరుగుట. అన్యములేని పరమాత్మ సర్వదా సర్వత్రా ప్రకాశించుచున్నాడని నిశ్చయ జ్ఞానము కలుగుట. భ్రూమధ్యమందు గాని, బ్రహ్మరంధ్ర పర్యంతము లక్ష్యముంచి, ఆ భగవంతుని తదేక నిష్ఠతో ధ్యానించుట. జీవసాక్షియైన భగవంతుని తెలుసుకునే చరమ దశయే అనన్య భక్తి.

ముఖ్య భక్తి : 

శాంత రూపము, ముఖ్య రూపము, భక్తునిలోనే కేవలమైన ఆంతరిక అనుభూతి. వీరు తీర్థస్నానములకు పవిత్రతను కలిగించెదరు. సర్వశాస్త్రములకు ప్రమాణమును కలిగించెదరు. సకల కర్మలను పావనము చేయుదురు. వారి తపో మహిమచేత తీర్థములకు, క్షేత్రములకు పవిత్రత కలుగును. అవి భక్తుల పాపములను హరించును. అందువలన భక్తులు క్షేత్ర తీర్థ మహిమలను, వాటికి కారణమైన ఋషుల చరిత్రను తెలుసుకొని వారి భక్తిని వృద్ధి చేసుకొనవలెను. తీర్థయాత్రలు వినోదయాత్రలు కాకూడదు.

పరాభక్తి లక్షణములు :

1. పరప్రేమ స్వరూపము, మనస్సు ద్రవీభూతమై ప్రేమాకారమగుట

2. అమృత స్వరూపము, తనలో తాను రమించుట

3. పరమ తృప్తి, పరమశాంతి, పరమానందము

4. విషయాసక్తి లేనిది, ఏదీ కోరనిది

5. భక్తితో మనస్సు సవికల్పమై యుండుట, ఏకాంత భక్తి రూపము

6. సర్వమును భగవత్‌ లీలా విలాసమనే దృష్టి కలుగుట.

7. తనలో భగవంతుడు ప్రతీతి అగుట, భగవత్సాక్షాత్కారము

8. లౌకిక వేద విహిత వ్యాపారములు నిరోధించబడుట

9. సకల వ్యాపారములు భగవత్‌ కైంకర్యమగుట, భగవద్వియోగ భయము

10. భక్తి ఇంద్రియములకు సోకి, కర్తృత్వరహితమగుట, భగవత్‌ ఉన్మత్తత

11. అనాది కర్మలు నశించుట, లౌకికమైన రాగాదులు లేకుండుట

12. తన్మయత, మైమరపు, ఆర్ధ్రత చెందిన హృదయము

13. భగవద్భక్తిలో తెంపును, వియోగమును భరించలేకుండుట

14. సాలోక్యాది ముక్తులు మొదలగునవి పరాభక్తి లక్షణములనబడును.

శ్రు||  భక్త్యావినా బ్రహ్మజ్ఞానం క దాపి నజాయతే |

                                               - మహానారాయణోపనిషత్‌

తా||    భక్తి లేనిచో బ్రహ్మ జ్ఞానము ఎన్నటికీ లభించదు.

శ్లో||  దేహ బుద్ధ్యా-స్తి దాసో-హం | జీవ బుద్ధ్యాత్వ దంశకః

       ఆత్మ బుద్ధ్యా  త్వమే వాహమితి | మే నిశ్చితామతిః

                                                    - శ్రీ సీతారామాంజనేయ సంవాదము

తా||    దేహాత్మాభిమానమున్నప్పుడు నేను నీకు దాసుడను. జీవాత్మాభిమాన మున్నప్పుడు నీలోని అంశమగుదును. ఈ రెండభిమానములు వదలినప్పుడు ''కూటస్థుడే నేను'' అని నిశ్చయమై మనకిరువురకును భేదమే లేదు. ఈ విధముగా మీ అనుగ్రహము వలన నాయందు నిశ్చయమైనది.

                                                                - శ్రీ ఆంజనేయులు శ్రీరామునకు చెప్పినది.